پرواز تا بی نهایت؛ 12 تیرماه سالروز سقوط هواپیمای ایران توسط ناو آمریکایی - دانشکده فنی و مهندسی کبودرآهنگ
پرواز تا بی نهایت
12 تیر، سالگرد حمله موشکی ناو «وینسنس» آمریکا به «ایرباس» 290 نفری ایران است که موجب به شهادت رسیدن تمام مسافران آن شد.
در فاجعه «ایرباس» که از مهم ترین موارد نقض حقوق بشر، حقوق بین الملل و حقوق هواپیمایی کشوری در تاریخ محسوب می شود، فرمانده ناو «وینسنس» به دلیل جنایتش، نشان لیاقت گرفت و پرصداترین محافل سیاسی غرب در مقابل این فاجعه سکوت اختیار کردند و یا آن را در چارچوب اخبار پنتاگون ارزیابی و تحلیل کردند.
روز یکشنبه، ١٢ تیر ماه ١٣٦٧ ساعت ١٠ و ٤٧ دقیقه صبح، هواپیمای «ایرباس» هواپیمای جمهوری اسلامی ایران که باید مسیر تهران بندرعباس دبی را طی می کرد، با فرمان برج مراقبت هوایی بندرعباس، از فرودگاه این شهر ساحلی برخاست. هفت دقیقه بعد در حالی که تقریبا یک چهارم مسیر کوتاه هوایی بندرعباس دبی پیموده شده بود، یک موشک سطح به هوای شلیک شده از یک ناو آمریکایی، هواپیما را منهدم کرد و ٢٩٠ مسافر و خدمه پرواز آن، جان خود را از دست دادند.
شدت و وخامت سانحه به حدی بود که تا دو روز، رسانه های بین المللی در سرگیجه ای بی سابقه از اطلاعات متفاوت به سر می بردند. در این میان یک چیز کاملا مشخص بود، هواپیمایی مسافری، هدف موشکی شلیک شده از یک رزم ناو آمریکایی قرار گرفته و همین موضوع به عنوان گناهی غیرقابل توصیف و بخشش از سوی جهانیان مورد تایید قرار گرفته بود. اما مهاجمان نیز برای خود بهانه ای بسیار آوردند تا به نحوی بتوانند موضوع را تعدیل بخشند. موضوع تهاجم به هواپیماهای غیرنظامی، موضوع تازه ای نیست. در سپتامبر 1983، یک فروند شکاری روسی، هواپیمای 747خطوط هوایی کره جنوبی را به بهانه انحراف از مسیر و دالان هوایی و احتمال اینکه هواپیمایی جاسوسی باشد، با موشک هوا به هوا منهدم کرد. پس از چنین تهاجمی، تمام جهان علیه شوروی بسیج شد و سازمان های هوایی و حقوقی بین المللی، بهانه های شوروی را بی اساس تلقی کردند، بنابراین، سانحه «ایرباس» ایران، اولین مورد تهاجم هایی از این دست نیست و نخواهد بود.
برای ریشه یابی چنین حوادثی، اولین موضوع قابل بررسی، شناسایی هوایی است. ایا واقعا سیستم های بسیار پیشرفته رادار با وجود مشخص بودن راه های هوایی، تا این حد ناتوان هستند یا اینکه سیستم های ناوبری هوایی و کنترل های زمینی، چنین خطاکارند؟ یا هیچ کدام؟
بررسی پرواز: نظر کارشناسان ایرانی
خدمه پرواز 747 «ایران ایر» در حالی عهده دار وظایف خود شدند که همگی از جمله شهید «محسن رضائیان»، خلبان هواپیما گواهی نامه معتبر بین المللی داشتند که از طرف اداره بازرسی و استاندارد پرواز هواپیمایی کشوری به نمایندگی سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری صادر می شود. از سوی دیگر هواپیمای ایرباس نیز تمام چک های پروازی را در موعد مقرر گذرانده بود، بنابراین خدمه پرواز و هواپیما، هر دو در وضعیت مناسب و شایسته ای برای پرواز بودند. مسیر هوایی بندر عباس دبی که در اینجا مورد تأکید ماست، چیزی حدود ٣٠ دقیقه یا به عبارت دقیقتر ٢٨ دقیقه زمان می برد. این مسیر به سه قسمت تقریبا مساوی برای اوج گیری، پرواز خطی و نزول ارتفاع تقسیم می شود.
با توجه به اینکه هواپیما در دقیقه هشتم پرواز مورد اصابت موشک قرار گرفته، در حالت اوج گیری به سر می برده است. به عبارت دیگر، اوج گیری و نزول هواپیما، در یک وهله صورت نمی گیرد؛ بلکه هر مقطع از تغییر ارتفاع به سقف ارتفاع دالان هوایی و موافقت برج مراقبت مسئول مسیر بستگی دارد.
ایرباس ایران، دالان هوایی آمبر ٥٩ را انتخاب کرده بود که در حقیقت کوتاه ترین مسیر بین بندرعباس دبی است. مسیر انتخاب شده در یک هفته قبل از سانحه، حدود ١٨٠ پرواز به خود دیده بود. از این رو می توان دالان هوایی آمبر ٥٩ را مسیری پر تراکم و آزموده شده تلقی کرد. سقف پرواز آمبر ٥٩، ١٤ هزار پا است که با توجه به شرایط جوی مناسب - مانند روز سانحه - می توان از ارتفاع پایین تری - مثلا ١١ هزار پا - استفاده کرد.
پرواز در ارتفاع بالا، سبب مصرف سوخت کمتر و دستیابی به سرعت بیشتر می شود و از آنجا که تمام مسیر آمبر ٥٩ بر فراز دریا قرار دارد، می توان از سقف پرواز کمتر، با موافقت برج مراقبت استفاده کرد. آمبر ٥٩ در نیمه راه به دو مسیر فرعی آمبر ٥٩ غربی برای دبی و آمبر ٥٩ شرقی برای عمان، تقسیم می شود؛ در حالی که عملاً ایرباس «ایران ایر» تا نقطه تقسیم دالان فاصله زیادی داشته و هیچ گونه تغییر مسیری امکان نداشته است.
در این میان، کارشناسان هواپیمایی ایران تاکید زیادی به سلامت هواپیما دارند. آنها می گویند که هواپیمای منهدم شده، در دهم اردیبهشت ١٣٦١ وارد خدمت شده بود و تا لحظه سقوط ١١ هزار و ٤٩٧ ساعت پرواز داشته است. یکی از مسئولان ایرانی بررسی سانحه، در برابر ادعای آمریکا مبنی بر اخطار رادیویی به پرواز ٦٥٥ گفت که این اخطار بر باند UHF و بر باند ٥/١٤١ مگاهرتز است. بنابراین با فرض چنین اقدامی، هم هواپیمای ایرباس و هم برج مراقبت بندرعباس نمی توانسته اند آن را دریافت کنند.
کارشناسان و مسئولان آمریکایی، ادعاهایی را در شماره ژوییه هفته نامه «هوانوردی و تکنولوژی فضایی» گردآوری و منتشر نمودند. سانحه سقوط هواپیمای ایرباس ایران به وسیله رزم ناو آمریکایی، سبب بروز پرسش های بسیاری در مورد قابلیت های سیستم موشکی دفاع هوایی «ایجیز» (Agies) شده است.
سقوط هواپیمای ایرانی که در مسیر پروازی پیش بینی شده ای بر فراز خلیج فارس حرکت می کرد چند لحظه پس از گشودن آتش قایق های توپ دار بر یک فروند هلیکوپتر آمریکایی به وقوع پیوست. در این حمله موشکی تمام 290 سرنشین و خدمه پرواز، کشته شدند و این در حالی بود که تا دوازده ساعت پس از حمله، مقامات وزارت دفاع آمریکا بر انهدام یک فرزند هواپیمای اف-14 ایرانی تأکید داشتند.
فرماندهان دریایی آمریکا از چند هفته قبل، گزارش هایی مبنی بر حضور نظامی ایران در منطقه دریافت کرده بودند. همین مسئولان می گویند که تعدادی از هواپیماهای اف -14 به پایگاه هوایی بندرعباس؛ یعنی جایی که پرواز 747از آنجا آغاز شده بود منتقل شده اند. در این راه، یک روز قبل از سانحه یک فروند اف-14 ایرانی، از ناو «هالسی» اخطار رادیویی دریافت کرده بود.
تعدادی از مقامات آمریکایی که دست اندرکار مسائل صنعتی و نظامی هستند، می پرسند که چگونه هواپیمای اف-14 می تواند خطری برای ناو «وینسنس» (vincennes) تلقی شود؟
هواپیمای اف - 14 ای که پیش از پیروزی انقلاب به ایران تحویل داده شده است، از جنگ افزارهای هوا به هوا و امکانات محدود حمله به زمین بهره می برد. در ماموریت حمله به زمین یا سطح، جنگ افزارهای هواپیما عبارتند از توپ 20 میلی متری ام 61 با تعدادی بمب های غیر هدایت شونده.
طبق اظهارنظری از طرف مقامات وزارت دفاع آمریکا، هواپیماهای ایرانی می توانند موشک ضد کشتی «هارپون» حمل کنند اما «وینسنس» هیچ گونه اخطاری مبنی بر شلیک موشکی، دریافت نکرده بود.
سیستم «ایجیز» نیز پیشرفته ترین سیستم راداری، برای اکتشاف و رهگیری در تمام جهان محسوب می شود؛ به نحوی که برخی از کارشناسان نظامی، آن را متعلق به جنگ جهانی سوم می دانند. با تمام این اوصاف، مدرنترین سیستم راداری جهان قادر به تشخیص یک هواپیمای ایرباس از اف 14 نیست. به بیان دیگر، تنها سیستم فعال تصمیم گیرنده برای دفاع، سیستم «تشخیص دشمن از دوست» است، تا در صورت انتشار امواج غیر قابل قبول از سوی مهاجم احتمالی، سیستم دفاع موشکی وارد عمل شود.
در حالی که سناتور «سام نان» رییس کمیته نیروهای مسلح سنای آمریکا بر احتمال خرابی یکی از سیستم های وینسنس تأکید داشت و می گفت که در اوایل ژوئن رادار تخته یی AN/SPY-1 دچار خرابی جزئی شده بود، نیروی دریایی آمریکا اعلام کرد که در زمان اعزام به خلیج فارس، عیب مذکور رفع شده است.
سیستم ایجیز برای دفاع ناوگان های دریایی، به عنوان سپر دفاعی عمل می کند و می تواند همزمان چند هدف را مورد کشف و رهگیری قرار دهد. هدف اصلی از اعزام وینسنس به خلیج فارس، رهگیری و انهدام موشک های ساحل پایه «کرم ابریشم» بوده است تا دیگر ناوگان های مستقر در منطقه از آسیب احتمالی به دور ماند.
این قضیه وقتی جالب تر می شود که یکی از متخصصان نیروی دریایی آمریکا سیستم مدیریت حمله وینسنس را مورد بررسی قرار می دهد. وی می گوید: «سیستم ایجیز به صورت خودکار، تمام روند شناسایی تا حمله را کنترل می کند و فقط یک استثناء در این راه وجود دارد، این سیستم به صورت خودکار قادر به تشخیص دشمن از دوست نیست».
دریاسالار «کراو» در توجیه اقدامات وینسنس می گوید: «ایرباس ایرانی دقیقا در جهت ناو حرکت می کرد و با سرعت ٨٠٠ کیلومتر در ساعت، حدود ٨ تا ٥/٩ کیلومتر از دالان هوایی بین المللی بیرون بود.» اما اطلاعات به دست آمده به وسیله پنتاگون نشان می دهد که هواپیما هیچ گونه انحرافی نداشته است. مسیر آمبر ٥٩، ٢٠٠ کیلومتر طول و ٣٥ کیلومتر عرض دارد و ایرباس ایران در قسمت عریض تر دالان مورد تهاجم قرار گرفته است. طبق همین اظهارات ضد و نقیض، وزارت دفاع آمریکا اعتقاد دارد که هواپیما در عرض مقدر هوایی مورد تهاجم قرار گرفته است.
وینسنس هفت اخطار، سه اخطار به باند تجاری و چهار اخطار بر باند نظامی به هواپیما داده است. اخطار به هواپیمایی که دقیقا در مسیر بین المللی پروازی حرکت می کند، به کلی بی معنی است. همچنین اظهارات ضد و نقیص مقامات امریکایی درباره فاجعه ایرباس زمانی رنگ باخت که چهار سال بعد روزنامه «نیویورک تایمز» در گزارشی که حاوی چندین نکته تازه بود، گفت که ناووینسنس در آب های فلات قاره ایران بوده است نه در آب های بین المللی و پنتاگون (وزارت دفاع آمریکا) در آن زمان بر این حقیقت سرپوش گذاشته است.
همچنین دریا سالار «ویلیام کراو»، رییس ستاد مشترک نیروهای مسلح آمریکا بعدها در گفت وگو با بی بی سی تأکیدکرد: ناو «وینسنس» بدون هیچ دلیل روشنی با وجود برخورداری از توپ ها و موشک های دوربرد به کرانه آبهای ایران آمده بود. این نشان دهنده آن است که ناو مذکور به عمد برای چنین عملی آماده شده بود.